«بلبشو؛ جستاری در یک وضعیت»
نویسنده: سعید خاقانی
ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول 1398
212 صفحه، 30000 تومان
خیابان یکطرفهای که خطر موتورسوار از جهت مخالف، عابر پیاده را تهدید میکند؛ فضای خالی روبروی مغازههایی که برای منع پارک ماشین با موانعی اِشغال شدهاند؛ سه ثانیه مانده به چراغ سبز و بوق ممتد ماشینهایی که شما را به حرکت وادار میکنند؛ خبرهایی مبنی بر اختلاس و ی و قاچاق که از رسانهها به گوش میرسند؛ دانشجویانی که برای گرفتن امتیاز و نمره، نقشِ پادو و نوچۀ استاد را میپذیرند؛ کارمندان و مدیرانی که حلقههای نامرئی در درون سازمان تشکیل میدهند و شرایطی مشابه آنچه ذکر شد خبر از حالِ ناخوشِ جامعهای میدهند که دچار بلبشو شده است. در چنین جامعهای که امیدِ رهایی از این بیماری و تغییر از آن رخت بربسته است، چگونه میتوان راهی جُست تا سلامتی را بازیافت؟ اولین قدم، لزومِ شناختِ دقیق از اجزاء و کارکرد چنین موقعیتی است. کتاب پیشِ رو را میتوان از این جهت یک دائرة المعارف مختصر و مفیدی دانست که در فهم این موقعیت گام مهمی برداشته است.
در ابتدای شهرنشینی مدرن، قوانین بوروکراسی تنها ابعاد محدودی از زندگی انسان را در برمیگرفت. اما با گذشت زمان و پیچیدهترشدنِ جوامع و حالات آن، گسترۀ زندگی خصوصی انسانها شکلی از ساختاری را به خود گرفت که میبایست مسیر و جهتِ قدیمی و کهن زندگی را با نوعِ جدیدی از زیستِ اجتماعی همگن و همراه کنند. این تغییرات در جوامعی که افراد آن نقش اجتماعی جدید خود را پس میزدند و نمیتوانستند مابین سنت و مدرنیته، مسیری عقلانی و کاربردی بیابند، نتایج وخیمی در پی داشت. گسست اجتماعی و ناهنجاری اجتماعی شکل گرفت و جامعه به مسیر کوتاهتر و کاربردیتری برای رسیدن به اهدافش دست پیدا کرد؛ مسیری که منجر به آشفتگی، بیقانونی، هنجارستیزی و در نهایت به بلبشو ختم شد. همۀ ما دستکم یکبار در این بلبشو نقشی بعهده داشتهایم. جلوزدن از صف نانوایی و صف بلیط سینما، استفاده از پارتی در امور اداری، در نقش آچارفرانسه، رِند یا مردمدار بودهایم. اگرچه به تأیید نویسنده، کارکرد مثبتی نیز در استفاده از این موقعیتها برای انسانها نهفته است – که نویسنده بصورت جامع و دقیق آن را تشریح کرده است – اما لبۀ تیزِ این چاقو در نهایت یا به خود ما یا به انسانهای دیگر صدمهای وارد کرده است. درست به همین دلیل است که پدیدار شناسی و مطالعه و شناختِ دقیق چرایی بوجود آمدن چنین وضعیت نابسامانی بسیار مهم و ضروری است.
این کتاب به دو جهت اهمیت ویژهای دارد:
نخستین اهمیت آن در هدف و طرحی است که در مجموعهای از "مردمنگاری زندگی روزمره" گنجانده شده است. بستری برای مطالعۀ خلقیات و عادات و رفتار و زندگی ایرانی امروز فراهم کرده است، تا به این طریق قدم اول را برای بهبود وضعیت جامعه برداشته باشد؛ یعنی شناخت مسأله و بررسی آن در نقشِ یک منتقد راستین و وفادار به اصول انتقادی. ارزش جمعآوری چنین آثاری به این دلیل است که مخاطب و خواننده به دور از حواشیهای تبلیغاتی و در یک موقعیت علمی دقیق و پاکیزه میتواند رشتهای از اطلاعات لازم را فراهم آورد و در این راه اندوختهای ارزشمند از رویکرد انتقادی به دست بیاورد و تفکر انتقادی مطلوبی برای بررسی و تبیین مسائل اجتماعی و فردی ارائه دهد. مطالعه این آثار که توسط نشر علمی و فرهنگی به چاپ رسیده است به خواننده کمک میکند تا از گزند تفکرات غیراصیل و خام در امان بماند و از دانش حقیقی بهره ببرد.
اما اهمیت دوم این کتاب به مسألهای فراتر از زمان حال اشاره دارد. به این معنا که نویسنده در طرح مسأله و پرسش و اهمیت و ضرورت بررسی آن و تبیین موضوع و هدف غایی از طرح چنین مسألهای و در نهایت راه حل ارائه شده، دید گسترده و جهانشمولی دارد. شما با یک اثر ساده که در مرحلۀ اول قدرتمند ظاهر میشود و سپس رو به ضعف میرود روبرو نخواهید بود. بلکه با اثری روبرو هستید که نه در اکنون و حال، بلکه در آینده نیز حرفهایی برای گفتن خواهد داشت. به این علت که چنین تحقیقی از پایههای علمی برخوردار است و مطالعات بینارشتهای نویسنده توانسته است ابعاد، زوایا و جهتهای مختلفی را شناسایی و ارزیابی کند. روشن بودن مسأله و هدف و مسیر هر تحقیق دغدغهمندی کمک میکند تا خواننده به راحتی با آن ارتباط برقرار کند و حتی در مواقعی به دلیل سهولت در فهم آن به دغدغۀ خواننده تبدیل شود. موضوع این کتاب به دلیل ارتباط نزدیک با زندگی و امور روزمرۀ شهروندان ایرانی، به سرعت خواهد توانست ارتباط عمیقی با خوانندۀ آن برقرار کند؛ و چه بسا در آینده نیز بعنوان منبعی مناسب جهت مطالعۀ شیوۀ زیست شهروند ایرانی و مسائل آن مورد استفاده قرار بگیرد. البته این کتاب برای دانشجویان جامعه شناسی و روانشناسی کاربردی فراتر خواهد داشت تا بتوانند ایدههای جدیدی در بررسی مسائل اجتماعی و فردی ایرانیان ارائه دهند.
کتاب شامل شش فصل است. مقدمۀ نه صفحهای آن شرح کاملی از هدف نگارش و ضرورت طرح این مسأله است و روش کار آن بیان شده است. فصل اول نیز با عنوان"پدیدارشناسی بلبشو" توصیفی جامع از واژۀ بلبشو و تفاوت و تشابهات آن با دیگر واژگانی مانند آشوب و فساد دارد. در این فصل از نظریۀ سیستمها و جامعۀ ایلیاتی دلوز برای فهم بهتر کمک گرفته شده است. همچنین مقدمهای خوب برای تشریح فضا و مکان در ایدۀ بلبشو در فصلهای بعدی است. در فصل دوم "ساختار بلبشو"، با ساختار اجتماعی و ساختار بلبشو آشنا خواهید شد. مفهومِ "نقش" در حوزۀ جامعه شناسی برایتان روشن خواهد شد و انواع فرمهای اجتماعی مانند: رابطه، قلمرو و باند، رانت و جامعۀ هیئتی مورد بررسی قرار گرفتهاند. نویسنده در این بخش به ایدۀ "وضعیت استثنائی" آگامبن، اشاره کرده است و خواننده را با این مفهوم ارزشمند و مهم آشنا میکند. در فصل سوم "فردیت بلبشو"، تیپهای مختلف اجتماعی در جامعۀ بلبشو معرفی میشوند. گمان میکنم این بخش یکی از بخشهای مورد علاقۀ خوانندگان خواهد بود. تیپهای شخصیتی و مدلهای اجتماعی که خواننده با آنها ناآشنا نخواهد بود که در عین حال کمک میکند تا خواننده به جواب بسیاری از پرسشهای خود برسد. این فصل کاربردیترین فصل کتاب است. فصلی که کمک میکند عامل تقویت وضعیت بلبشو در زندگی اجتماعی مشخص شود و مورد نقد قرار بگیرد. منبع مهمی که در این بخش مورد استفاده قرار گرفته است، رمان "حاجی بابای اصفهانی" از جیمز موریه مأمور ی دولت انگلستان در دوران سلطنت فتحعلیشاه است. ارجاع نویسنده و توضیح او در اینباره خواندنی است. فصل چهارم و پنجم کتاب نیز به نکات بسیار مهمی از زندگی شهری و قطبی شدن آن و تأثیر آن بر رفتار انسانها اشاره شده است که با مثالهایی روشن که هر خوانندهای با آنها آشناست، آگاهیبخش خواهد بود. فصل آخر نیز یک جمعبندی خوب و استادانه است که از کتاب اثر ارزشمندی ساخته است.
این کتاب را میتوانم بارها بخوانم و از آن استفاده کنم؛ نه فقط بعنوان یک دانش آموختۀ جامعهشناسی، بلکه بعنوان یک ایرانی که چراهای مهمی از وضعیت کنونی در سر دارم. چراهایی که مرا به سمت فهم بهتر جامعه میکشاند تا بتوانم علتها را بهتر بشناسم و نقشام را در این میانه پیدا کنم. این آگاهی سبب میشود نسبت به تأثیری که بر جامعه میگذارم نادان نمانم و بپذیرم که در پسِ هر تغییری تنها یک چیز نهفته است: آگاهی. این کتاب را تنها به همین دلیل باید خواند: آگاه شدن. چرا که تصور نمیکنم علتی از این بهتر برای مطالعه بیابیم.
منتشرشده در سایت الف کتاب
اجتماعی ,کتاب ,بلبشو ,زندگی ,خواننده ,چنین ,قرار بگیرد ,جامعه شناسی ,ساختار بلبشو ,استفاده قرار ,مورد استفاده منبع
درباره این سایت